1. desember - Hvanndalir

Um aldir voru Hvanndalir ein afskekktasta byggð á Íslandi, staðsett á Tröllaskaga milli Héðinsfjarðar og Ólafsfjarðar. Aðkoma var erfið en oftast var farið um Hvanndalaskriður frá Héðinsfirði. Einnig var lending frá sjó varasöm nema í veðurblíðu. Jarðarinnar er fyrst getið í máldaga Hólakirkju frá 1374 en ekki er vitað hvenær byggð hófst á staðnum. Þó er ljóst að hún var stopul þar til árið 1896 en þá keypti hreppsnefnd Hvanneyrarhrepps jörðina gagngert til að koma í veg fyrir að byggð héldist þar lengur. Sumarið 2006 voru Hvanndalir skráðir af Fornleifastofnun Íslands ses. (FSÍ) sem hluti af heildarskráningu fornleifa í Hvanneyrarhreppi hinum forna. Sú umfjöllun sem hér fylgir um minjarnar er byggð á þeirri vinnu en alls voru skráðar yfir 30 fornleifar af ýmsu tagi á jörðinni.

Fyrst má nefna bæjarstæðið sjálft en í örnefnalýsingu Helga Guðmundssonar segir: „Stóð bærinn niður frá mynni hins ytri og meiri, eða aðaldalsins, mót norðaustri. Er þar útsýn og byggðarstæði hið fegursta. Túnvöllur mikill, sléttur og fagur, en sjávarbakkar hvarvetna háir að neðan.“ Bæjarstæðið er á grösugu flatlendi, víðast hvar dálítið mýrlendu. Þar eru greinilegar þrjár tóftir; bæjarhóllinn 001, fjárhús 002 og fjós 003. Enginn hóll er undir bæjarrústinni og því fátt sem bendir til að bærinn hafi staðið þar lengi og líklega hafa síðustu bæjarhúsin verið að mestu úr timbri. Fjárhúsið er frammi á þverhníptum sjávarbakka 40-50 m suður af bæjartóftinni. Dálítill hóll, allt að rúmlega 1 m hár, er undir tóftinni sem gæti verið vísbending um að tóftin standi á eldri minjum. Þriðja tóftin á bæjarstæðinu er skammt ofan eða vestan við slysavarnarskýli, hún er tvískipt og hefur líklega verið notuð sem fjós. Hugmyndir eru um að bærinn hafi áður staðið þar sem nú heitir Ódáinsakur. „Eru nokkuð stórar bæjartóftir, og enn fremur niðurgrafin tóft á bakkabrúninni, kannski naust, eða hjallveggir“ segir í örnefnaskrá Björns Grímssonar. Þar segir enn fremur: „Þjóðsagan um Ódáinsakur er á þá leið, að enginn hafi þar getað dáið, svo að bera varð hina deyjandi menn út fyrir ána, svo að þeir fengju losnað úr líkamsböndunum. Þessi átti svo að vera ástæðan fyrir því að bærinn var fluttur norður fyrir ána.“ Í fornleifaskráningunni segir að greinilegur og stór bæjarhóll sé á Ódáinsakri, á suðurbakka Hvanndalaár. Mjög grösugt er umhverfis hólinn en ekkert bendir til að vísun um „akur“ í örnefninu sé til vitnis um ræktun, a.m.k. eru engin sjáanleg ummerki um slíkt. Alls er hóllinn 25 x 25 m að stærð og um 2 m hár. Allt bendir til þess að hér hafi lengi verið aðalbæjarstæðið í Hvanndölum, enda er uppsöfnun jarðvegs margfalt meiri en á yngra bæjarstæðinu.

Fleiri áhugaverðar minjar eru í Hvanndölum sem vert væri að fjalla um en stöldrum hér við einn stað enn sem er á leiðinni ef gengið er frá Hvanndölum til Ólafsfjarðar, leið sem nefnd hefur verið að fara gjána úr Sýrdal. Þá er gengið í suðaustur frá slysavarnarskýlinu að Selskál og upp á brún Hádegisfjalls. Þar er Sýrdalurinn suður og austur af Selskálinni og þar „... dálítið skarð eða einstigi ... að vestan sem hægt var að komast um niður í hann. Þangað voru lömb rekin á vorin, hlaðið upp í skarðið, og þau látin ganga þar yfir sumarið," segir í örnefnaskrá. Hleðslurnar eru enn nokkuð sýnilegar. Ekki er um heila garðhleðslu að ræða heldur hefur verið hlaðið í gloppur og göt efst í skarðinu, á svæði sem er um 15 m langt. Beggja vegna við hleðslurnar eru mjög brött, grýtt og vel gróin gil.

Í dag eiga fáir aðrir en útivistarfólk erindi í Hvanndali, en þau sem þangað koma upplifa náttúrufegurð svæðisins og geta einnig staldrað við og reynt að setja sig í spor þeirra sem lifðu við þessa einangrun.

Smelltu hér til að skoða svæðið í minjavefsjá

Heimildir

https://www.mbl.is/greinasafn/grein/242672/ sótt 16.11.2022

Birna Lárusdóttir (Ritst.) Fornleifaskráning í Hvanneyrarhreppi II: Minjar í Siglufirði (sunnan Siglufjarðarbæjar og austan fjarðar), Héðinsfirði og Hvanndölum Fornleifastofnun Íslands FS391-04042 Reykjavík 2008